Joanna Biknot – My z Jedwabnego

Temat Jedwabnego i stodoły w nim spalonej okazuje się być ostatnimi czasy płodnym. Czy to dobrze czy źle – trudno to oceniać z perspektywy kilku lat od pojawienia się kontrowersyjnej książki Tomasza Grossa Sąsiedzi. Książka odbiła się szerokim echem, również literackim. My z Jedwabnego nie jest powieścią. To sucha relacja z ust świadków i historyków. Na ile jednak prawdziwa?

Problem z wydarzeniami odległymi w czasie pojawia się zawsze, gdyż im więcej osób je pamięta – czy to z opowieści czy z doświadczenia własnego – tym więcej pojawia się wersji. W przypadku Jedwabnego dodatkowo liczyć się trzeba z problemem dumy narodowej i wartościowania, które jest obecne w dyskursie antysemickim od zarania dziejów nowożytnej Europy. Problem ten dodatkowo stosunkuje się do czasów osławionego dwudziestolecia międzywojennego, które poza swoimi rozgłaszanymi jasnymi stronami miało wiele ciemnych kart. Bikont dostrzega wiele aspektów jednego zagadnienia. Łączy ona fragmenty czegoś, co można nazwać dziennikiem powstawania książki z regularnym tekstem paranaukowym. Wszystko to jest okraszone ogromną ilością zdjęć będących glosą do opisywanych wydarzeń.

Książka jest mocno obrazoburcza – autorka świadomie poddaje pod krytyke kwestie związane z polską martyrologią, jednak nie odmawia sławy imiennym i bezimiennym sprawiedliwym. Sięga do źródeł pisanych i mówionych dotyczących mordu w Jedwabnem, rysuje kontekst historyczny i społeczny wydarzeń minionych i bieżących dla książki (początek minionej dekady). Dokonuje skrupulatnych wypisków z przeprowadzonych rozmów, ale nie waha się też na interpretowanie faktów. Czyni to inaczej niż Gross, jednak dochodzi do podobnych wniosków. Tu też pojawia się kwestia niemal fundamentalna tej książki – traumatyczność. Niski nawet poziom empatii potrafi zostać sponiewierany przez przezierające przez karty tej książki przeżycie i historię. Razi ona i dokucza, ale sugestywność przedstawienia nie pozwala na powątpiewanie w jej prawdziwość.

Część dziennikowa książki pokazuje realia z jakimi stykała się autorka w czasie swoich badań – niechęć, zdumienie i nierzadko agresję. Książka dowodzi niejako iż antysemityzm, chociaż pozornie zgładzony przez Holocaust, jest wciąż żywy. Martyrologiczne opowieści, niejasności w relacjach stron (zwłaszcza tych twierdzących iż zbrodni dokonali Niemcy albo Polacy przymuszeni przez okupanta zachodniego) jednoznacznie pokazują po której stronie barykady stoi Biknot. Jest to zaleta książki – jasno określony podmiot chce opisać jasno trudny problem. Z drugiej strony pozostaje kwestia bezstronności. W niektórych fragmentach tekstu widoczne jest zacietrzewienie autorki na inne podejścia do historii. Również wielokrotne podkreślanie swojego miejsca pracy nie jest do końca zrozumiałe. Pomijam tu oczywiście fakt aktywności i swoistej sprawczości organu prasowego, z jakim jest związana autorka, jednak pierwszych kilka stron dziennika może po prostu razić nadmiarem kryptoreklamy. Nie zmienia to faktu że w książce Bikont dąży do pokazania prawdy. Bolesnej, ale prawdziwej. 

Widać w tej książce pewne elementy narratologii Hydena White’a. Wersja wydarzeń w tej książce jest opowieścią, konkretnie zorientowaną, nastawianą na przedstawienie faktów. Na jednej ze stron autorka sama dochodzi do wniosku, że czas i zapomnienie zrobiły ogromną szkodę zasobom informacji, o jakie oprzeć by się mogła w swojej pracy. Miejsca puste, pęknięcia w historiach – tych obszarów nie da się dopowiedzieć z obiektywną pewnością i z zachowaniem wierności… prawdzie? Chociaż żyjąc w opowieściach trudno orzec co jest prawdą. Za książką stoi też ogrom dorobku literackiego dotyczącego kwestii Holocaustu i pogromów – chociażby wspominane przez autorkę pisma Grossa i Tadeusza Słobodzianka. W różny sposób odnoszą się one do podobnej traumy, jednak ta pozycja spośród nich wyróżnia się zarówno ogromem przeanalizowanego materiału, ale i objętością samej pracy. Mimo tego niektóre partie tekstu nie pozostawiają wątpliwości co do politycznego i światopoglądowego zaangażowania autorki – wielokrotnie skupia się wyłącznie na negatywnych aspektach omawianego tematu. Sugestywność opisu wycinku rzeczywistości sprawia wrażenie rzutującego na całość kwestii.

My z Jedwabnego jest książką traumatyczną. Dla Polaków, patriotów – niezależnie od rodowodu światopoglądowego czy pochodzenia. W pewien sposób odkłamuje mity, ale też nie pozostawia spokoju. Czy to dobrze? Niech każdy oceni sam.