piątek, 29 czerwca 2012

Łukasz Gołębiewski - Krzyk kwezala


Konkwistę kojarzy się zazwyczaj z walką dobrych Europejczyków z kulturą śmierci Indian; zwycięstwem europejskiego rozumu nad zaślepieniem przez bogów śmierci. Spojrzenie z drugiej strony na problem tej walki jest ciekawy – kim byli wielcy przegrani tej batalii o złoto?
Autor próbuje odtworzyć realia panujące w mieście ociekającym złotem; mieście, które stało się celem podróży Corteza. W książce Gołębiewski opisuje relacje, jakie zachodziły między nowoprzybyłymi a tubylcami jeszcze w czasie, gdy dla wzbogacenia się nikt nikogo mordować nie chciał. Wkłada te wspomnienia w usta i głowy swoich bohaterów, ale nie da się oprzeć wrażeniu, że również i opowiadacz książki tęskni za czasami, gdy biały człowiek znany był jeszcze tylko z opowieści, które miały straszyć dzieci. Opowieści te są wplatane w czas między walkami – krótkie chwile, w których można odsapnąć, próbować odpocząć. Chociaż im dłużej trwają walki – w tym wypadku oblężenie miasta na wyspie połączonej ze światem groblami – tym mniej tego czasu jest i bohaterowie coraz mniej martwią się o to co było i będzie, a raczej o to, jak przeżyć kolejny dzień.
Nie można oprzeć się wrażeniu że narrator stoi po stronie tubylców – z ich perspektywy opisuje niemal wszystko, niezbyt częste informacje z obozu Corteza są raczej zdawkowe w porównaniu do dosyć dogłębnych analiz, jakich dokonuje na tkance społecznej i kastowej Indian. Te ostatnie są dosyć wnikliwe i realizują swoje zadanie przedstawienia świata autochtonów w sposób względnie przejrzysty; nie da się jednak ukryć, z kim solidaryzuje się autor.
Konkwistadorzy są przedstawieni w książce jako rządni krwi i złota złoczyńcy, zaślepieni jedynie pragnieniem wzbogacenia się. Tubylcy są przedstawiani jako honorowi wojownicy, obrońcy swojej ojczyzny. Trudno się nie zgodzić z tymi faktami, zwłaszcza, gdy ma się w pamięci informacje z lekcji historii dotyczące krwawości konkwisty.  Co więcej – autor zarzuca, nie wprost, ale wyraźnie, konkwistadorom hipokryzję i łamanie praw, pod których sztandarami walczą.
Relacje kolejnych walk są bardzo dynamiczne – przypominają one sceny z dobrze nakręconego filmu historycznego, a przy tym nie zahaczają o żaden kicz albo przesadę – są klarowne i dobrze się je czyta. Również postacie, jakie wyrywa z tłumu narrator są bardzo wyraźne – król, królowa, naczelny kapłan czy dowódca elitarnej straży przybocznej władcy stają się głównymi bohaterami wydarzeń. Po drugiej stronie pojawiają się osoby równie wyraziste – sam Cortez, kilku jego dowódców, jednak też postać żołnierza, który w czasach pokoju związał się romansem z autochtonką.
W warstwie kontekstowej jest mocno związana z dyskursem postkolonialnym i całym rozliczaniem się z przeszłością krwawych rządów Europejczyków nad innymi nacjami i kulturami. Krzyk kwezala jest opowieścią o nierozumieniu różnorodności kulturowej i europocentrycznym myśleniu (które zmienili dopiero natywiści), krzywdzącym dla rdzennych mieszkańców, ale i o dramacie posiadania artykułów, których pragnie ktoś silniejszy, a których oddanie wiąże się z ogromną stratą moralną i religijną. Z kolei niewola nie wchodzi w grę – pióra tytułowych kwezali służyły za ozdobę ubiorów władców; ptaki te z kolei nie żyły długo w klatkach. Żaden z wojowników nie brał pod uwagę poddania się i wzięcia w niewolę – obrona swojej stolicy była walką o honor i życie.
Po Bombie w windzie Gołębiewski pokazuje się z o wiele lepszej strony – książka nie ma słabych momentów, narracja jest płynna, autor panuje zarówno nad językiem, jak i nad opisywanym światem. Mimo pozornego przejęcia świata skonstruowanego przez historię posuwa się on dalej i tworzy swoją własną, konsekwentną opowieść o historii wielkiej konkwisty. Nie boi się oceniać, jednak sądy nie są klarownie wyszczególnione w tekście – jednak sposób opisu jednoznacznie je sugeruje. Krzyk kwezala jest książką bardzo ciekawą, z pewnością godną uwagi. 

sobota, 23 czerwca 2012

Tomasz Piątek – Miasto Ł.



Tomasz Piątek – Miasto Ł.
Powieści z uzależnieniem w tle do najlżejszych nie należą; tak się przyjmuje, to potwierdza doświadczenie czytelnicze. Co jednak, gdy ten wspomniany aspekt opowieści staje się czymś zepchniętym w tło? Wtedy można powiedzieć, że mamy do czynienia z opowieścią terapeutyczną na odwyku.
Miasto Ł. nie jest jednak do końca opowieścią o wyzwalaniu się z czegoś. Jest to raczej historia poznawania języka, zauważania jego płynności i zanikania w sytuacjach, w których nie wystarcza on opisanie świata.
Poznajemy na bohaterów jako postacie posługujące się inicjałami; główny – T. jest centrum opowieści – on to funkcjonuje zarazem jako główny bohater, ale i z jego perspektywy, pozornie trzecioosobowy, opowiadacz opisuje świat. Obecna jest też partnerka T. – H., której syn M. woli solić potrawy, które T. przygotowuje bez soli z racji swojego wrodzonego nadciśnienia. Żyją oni w kamienicy czynszowej, która lata swojej świetności ma dawno za sobą. Nie czują się z tego powodu Świetliści – dynamiczni, zamożni, rozsiewający w oku siebie pociągające światło dobrobytu i splendor. A to wszystko dzieje się w bliżej nieokreślonym mieście Ł.
Historia jest pełna wspomnień i retrospekcji, jednak te przechodzą niemal niezauważalnie w zdarzenia – dochodzi do tego, że opowieści o wymarzonej potrawie T. z dzieciństwa nagle materializują się w piekarniku. Również trauma uzależnienia – alkoholowego i narkotykowego – powraca w sposób zawoalowany, jednak już samo jej wyparcie wskazuje na ważność – wszak jedną z podstawowych zasad terapii jest porzucenie rozpamiętywania o swoich uszczęśliwiaczach. Pojawiają się one w przebłyskach, jednak są natychmiast pacyfikowane przez sferę superego bohatera – proza życia i praca okazują się być skutecznymi narzędziami terapeutycznymi.
Problemem, z jakim muszą się zetrzeć bohaterzy, jest bliska renowacja kamienicy. Oznacza to w praktyce eksmisję dotychczasowych lokatorów i oddanie kamienicy w ręce dewelopera, który przygotuje to miejsce Świetlistym. Groźba ta okazuje się być realna, gdyż lokatorzy są dosyć nieciekawi – zwłaszcza sąsiadka z piętra bohaterów, której zbieractwo osiąga niemożliwą do ogarnięcia skalę, a które to skutecznie uprzykrza życie lokatorom kamienicy.
Osobną kwestią w książce jest język. Jest on naznaczony piętnem rozpadu, zatracenia dotychczasowych sensów – dotychczasowe określenia na zwierzęta, ludzi, zachowania, okazują się być niewystarczające. Stworzenie znane jako pies nagle okazuje się być Istotą Lubo, ale to określenie dotyczy tylko jednego psa – na pozostałe bohaterowie mówią po prostu Istota, ale porównują je do swojego czworonoga. Również nazywanie innych rzeczy, ludzi, zachowań zmienia jest uzależnione od sytuacji. Swoją mową bohaterowie przypominają dzieci, które dopiero zaczynają kojarzyć określone przedmioty z nazwami im językowo przyporządkowanymi, jednak wciąż wytwarzają zrozumiałe tylko dla siebie znaczenia tymczasowe. Taka konstrukcja języka bohaterów sugerować może przekonstruowywanie świata – ponowne odzyskanie władzy nad sobą po okresie traumy uzależnienia T. wymaga znalezienia nowego języka. Zdaje się to być zgodne zarówno z koncepcją Adorno, który twierdził, że trudno znaleźć język po traumie, jaką był Oświęcim (czyli jak tu – po traumie odstawienia i ponownego wejścia w życie), ale i z Wittgensteinowską ezą, że jesteśmy zanurzeni w języku i w nim funkcjonujemy. To połączenie zdaje się potwierdzać potrzebę stworzenia nowego sposobu mówienia w tej książce; mówienia, do którego przystosowa się musi otoczenie bohatera – pojawia się też często zdziwienie i niepewność u H., która nie wie, co znaczyć może wypowiedziana w danym momencie formuła. Pytając uzyskuje wiedzę i szansę na zrozumienie tego, co ma do zakomunikowania, bo chyba nie do końca do powiedzenia, T. Również zbitki wyrazów, sylab, onomatopei, które oznaczają coś tylko przez chwilę), w której są wypowiadane i wybrzmiewają – one tworzą język szalenie performatywny, niosący ze sobą bagaż znaczeń.
W wyniku takiej rekonstrukcji dochodzi do zaniku podmiotowego ja bohaterów. Pozostaje tylko druga i trzecia osoba – przy ich użyciu bohaterowie usiłują kontaktować się. Taki zanik własnej charakterystyczności wskazuje na wtopienie się w łum albo nieprzystawanie do pewnych miar. Tu – bohaterowie trafiają w obszar wykluczenia poprzez nie-bycie przedstawicielami zamkniętej, jak się okazuje, grupy Świetlistych, do których nie należą nawet Świadkowie Jehowy z kamienicy, którym w końcu ktoś podpala drzwi. Właśnie ten brak świetlistości powoduje utratę ja – przez swoje bycie nie są kojarzeni z niczym szczytnym, a ich obszar bytowania – czynszowa kamienica – zostanie niedługo zamieniony na coś godnego posiadających swoją podmiotowość przedstawicieli dobrobytu. Ci, którzy nie mają takowej – zostaną wysiedleni (to słowo pada w tekście kilkukrotnie) do innych, bliżej nie znanych lokali. W książce z całym swoim bólem pojawia się problem bólu w świecie, w którym tolerancja ma niejedno imię, ale brakuje mu imienia adekwatnego dla ludzi spoza.
W swoich kontekstach książka odwołuje się niemal wprost to opowiadania Pętla Marka Hłaski – tematyka uzależnienia, próby przekonstruowania swojego świata jest tu bardzo wyraźna. Problem kamieniczniczników również przewija się ze swoim bolesnym piętnem w opowiadaniu Jacka Wangina Nawiedzenie.
Tomasz Piątek stworzył dosadną opowieść od odrzuceniu i powrocie do względnej normalności osób dotkniętych uzależnieniem. Konstruuje on dosadną opowieść o czymś, co można nazwać stopniem zerowym języka (świadomie używam tu gry słów z tytułem książki Barthesa) – wiele rzeczy jest nazywanych na nowo, dotychczasowe formuły przestają być funkcjonalne. W tej opowieści przebija się też smutna prawda o osobach, które w bliżej nieokreślony sposób, znajdują się na szerokim marginesie społecznym – przebija się przez tę pozorną równość nie-świetlistości ogromna różnorodność, zupełnie różna od, rzekomo, posiadających podmiotowość osób, którym wiedzie się dobrze. Miasto Ł. jest pozycją godną uwagi, ale i mogącą szokować. Akurat w takiej sytuacji – jest do zabieg godny uwagi.

środa, 6 czerwca 2012

Ludwika Włodek – Pra. O rodzinie Iwaszkiewiczów

.
Pakty autobiograficzne można lekką ręką rozciągnąć na biograficzne. Założenie o prawdomówności autora, trzymaniu się faktów przy opisie rodziny wydają się być oczywiste i stanową element umowy między czytelnikiem a autorem. Jednak nie zawsze ma się wrażenie, że wszystko zostało do-powiedziane. Pra pozostawia takie wrażenie, jednak zarazem cieszy ciekawą narracją, której tłem jest z okładem ostatnie stulecie historii Polski.
Sagi rodowe zazwyczaj przyciągają czytelników. Mówi się w nich o rodzinach wielkich ludzi, poznaje się ich życie od kuchni – dosłownie i w przenośni. W przypadku książki Włodek mamy inną sytuację – jest to osobista opowieść o rodzinie. Jak tytuł wskazywać może – jest ona pra-wnuczką jednego z największych polskich pisarzy dwudziestego wieku. Jej to zadedykował on jeden ze swoich wierszy; zastanawiał się w nim co wyrośnie z małej Ludwiki. I w praktyce od tego wiersza zaczyna się zataczanie coraz to szerszych kręgów narracji o rodzinie Iwaszkiewiczów.
Zataczanie to zaczyna się od rodziców i dziadków Jarosława – ludzi z kresów wschodnich, będących zarzewiem kultury i inteligencji, ale i aspiracji do wyrwania się z obszaru uwikłanego w coraz wyraźniejsze spory z chłopstwem i później – w rewolucję. Takie poczucie przypisuje autorka czasowi dorastania Iwaszkiewicza. W dalszej części opowieści odchodzi ona od autora Książki moich wspomnień bardziej ku opisowi dalszego otoczenia i koligacji iwaszkiewiczowskich. W ten sposób zaznacza obecność mocnych korzeni rodziny, ich tradycji, ale i wpływów, jakie mogła wywierać ona na młodego Jarosława.
Bo to właśnie Jarosław jest w centrum tej narracji – pełni on w niej niejako funkcję spiritus movens – bez niego nie doszłoby do stworzenia tej opowieści. Co ciekawe – mimo ustanowienia z niego absolutnego centrum książki – zabranie go wcale nie powodowałoby rozsypania się opowieści. Bez postaci pisarza książka Pra funkcjonowałaby wciąż jako całkiem ciekawa opowieść o rodzinie, której losy były naznaczone piętnem zawieruch ostatnich 150 lat.
Co ciekawe – autorka nie boi się zaznaczyć silnego przeniknięcia gwarą języka młodego Jarosława i jego rodziny. Takie zabiegi sprawiają wrażenie, że opowieść jest autentyczna – coś w niej jest powiedziane, czytelnik może odnieść wrażenie że mówiona w tekście jest prawda. Wprawdzie zgodne z lejeune’owskim paktem biograficznym, to pozostawia pewną drobną niepewność, zwłaszcza w zderzeniu z pamięcią o ciągłym brązowieniu na przykład Leopolda Staffa. Tu faktycznie – Iwaszkiewicz jest przedstawiany jako człowiek z krwi i kości, a jego rodzina – jako faktyczni dziedzice inteligencji przedwojennej. Również nie omieszkała autorka wspomnieć o szczególnych upodobaniach Iwaszkiewicza, w związku którymi wróżono krótki żywot małżeństwa jego.
Narracja sięga aż do ostatnich lat życia Jarosława – podkreśla to z kolei ważność  jego osoby dla świadomości rodziny. To on sprawił wszak, że Iwaszkiewiczowie zyskali swoją cechę charakterystyczną pośród innych Iwaszkiewiczów. Trudno zarazem tej opowieści nie odmówić subiektywizmu – autorka zwraca uwagę głównie na rzeczy ważne dla jej recepcji rodziny; kwestie relacji międzypokoleniowych i są w książce szalenie ważne. Zarazem podkreślana są elementy wiążące biografie członków rodziny z ważnymi faktami z historii Polski – rewolucja w Rosji i próby ściągnięcia po niej rodziny do Polski, przeżycia wojenne i okupacyjne, próba zaadaptowania się i znalezienia złotego środka w czasach nowej władzy – to wszystko  świadczyć może o potrzebie silnego zaakcentowania obecności swoich przodków, ale i postaci autora Młynu nad Uratą w historii.
Z jednej strony jest to książka, która stoi na pograniczu reportażu i sagi rodzinnej; z drugiej – próba utrwalenia wspomnień rodzinnych, ale i stworzenia indywidualnej narracji o ludziach uwikłanych w historię. Na ile prawdziwa – trudno to stwierdzić. Niemniej – godna uwagi jako uzupełnienie wspomnianej Książki moich wspomnień, w której Iwaszkiewicz przemilczał kilka kwestii które są ujawniane w książce. Wpisuje to tym samym Pra w modny dosyć ostatnio nurt odkrywania na nowo życia znanych pisarzy – niedawno wszak pojawiły się rozmowy z Konwickim (W pośpiechu). Jak się okazuje – dosyć skutecznie i przejrzyście. Ciekawie też pojawiać się może w nim kwestia przedstawiona przez White’a – opisywanie historii jako literatury budzi pokusę uładzenia opowieści. Skoro historie, które do nas docierają są jedynie narracjami, to swoją własną stworzyła Ludwika Włodek.
Książka prawnuczki Jarosława Iwaszkiewicza jest ciekawym uzupełnieniem jego twórczości autobiograficznej, ale i dobrym kontekstem do wnikliwszej lektury jest tekstów. Zamiar, jaki przebija się przez tekst, odnosi się wprost to wpisania rodziny Iwaszkiewiczów w najważniejsze problemy ostatniego stulecia. Jak się okazuje – dosyć skutecznie i przekonująco. Pozostaje tylko wierzyć, że pewien pakt został zachowany. A co do tego – wypowiedzieć się trudno. 

poniedziałek, 4 czerwca 2012

Marta Owczarek i Bartek Skowroński – Byle dalej – w 888 dni dookoła świata.


Podróże są popularne i przyjemne. A jeszcze przyjemniej się o nich czyta siedząc w domowym zaciszu. Taką opowieścią o wyprawie jest niedawno wydana książka dwojga ludzi którzy postanowili objechać świat – Byle dalej. Opowieść o tyle ciekawa, że napisana przez życie – to w podróży i przed nią.
Trudno jest pisać o książkach podróżniczych, gdyż za autora można tu uznać jedynie za pokornego skrybę, który (tu – którzy) może jedynie relacjonować to, co działo się w drodze. Tylko lub aż relacjonować – siła pisma bowiem nie tkwi w samych słowach, ale w tym, jak się za ich pomocą kształtuje świat. A ten świat jest przedstawiany z perspektywy innej niż serwują to przewodniki po krajach orientu. Trochę bardziej z boku, z afirmacją dzikości i nieznanego – o takim podróżowaniu opowiada Byle dalej. Z resztą – książka ta jest opowieścią a nie przewodnikiem instruktażowym.
Już samo zejście ze szlaku, jakiego dokonują podróżnicy w krajach środkowej Azji, pokazuje jak niesztampowego przedsięwzięcia podejmują się oni – próba poznania niezepsutego przez zachodnią turystykę świata okazuje się być łatwiejsza niż się oni spodziewają. Zarazem – sprostanie wymaganiom dziczy nie zawsze jest dla nich powodem radości. Ani nie jest łatwe. W podejściu autorów do tematu podróżowania widać wiele samoświadomości – dokonują oni świadomych wyborów by nie pogłębiać patologii, do których dopuściła i polityka kolonialna i postkolonialna pauperyzacja orientu dokonująca się w pełni niemal na naszych oczach. Zjawisko to jest opisane w książce jako złe i niszczące to, co najlepsze w tej kulturze – jej koloryt i naturalność. Gdy próbują oni doświadczyć prawdziwego orientu wychodzą kilka kilometrów poza przystanki turystyczne i dokonują niespodziewanych odkryć.
W swoich delikatnie wyczuwalnych diagnozach zbliżają się oni do Stasiuka (zwłaszcza z Dziennika pisanego później) – w książce przebija się kwestia ingerencji w orient, ale i jej wyraźna – negatywna – ocena. Takie jasne zadeklarowanie obecne jest w całej książce – począwszy od wyboru metody podróżowania, poprzez obserwacje dokonywane w węzłach turystycznych, aż po niepłacenie za możliwość sfotografowania się z autochtonami. Z drugiej strony – zastanawiające jest to, na ile autorzy-bohaterowie odsłaniają się prowadząc narrację. Wspominają wprawdzie o wzroście natężenia kłótni wraz z ilością problemów na trasie, jednak trudno umknąć wrażeniu że narracja jest w jakiś sposób kierowana na akcenty ważne dla podróżujących. Albo te, które chcą oni wyeksponować. Mimo tego Byle dalej jest bardzo dobrze napisaną książką. Potocyzacja języka, jaka się w niej dokonuje, działa tylko na korzyść – tekst jest przez to dynamiczny, bardzo życiowy, niepozbawiony humoru, ale i oddający prawdziwe emocje.
Jako książka podróżniczo-przygodowa Byle dalej okazuje się być ciekawostką na rynku. Z jednej strony jest opowieścią o podróży – z drugiej nie jest żadnym poradnikiem z cyklu jak podróżować dookoła świata. Pomysł na podróż, spostrzeżenia i dynamizm opowieści sprawiają, że coś dla siebie znajdzie w niej i teoretyk literatury i czytelnik szukający ciekawej historii.